Uważność a koncentracja - medytacja Vipassana

BupSeon 법선 法善 Michał Kowalczyk

1. W poszukiwaniu spokoju i harmonii

Bez względu na to jakich działań się podejmujemy ostatecznie każda nasza czynność spowodowana jest faktem, że szukamy spokoju i harmonii w naszym życiu. Nie koniecznie musimy być nawet tego świadomi, powiem więcej w większości przypadków kompletnie nie zdajemy sobie z tego sprawy! Bo przecież pomimo to nie jest łatwo osiąść w stałym spokoju, wciąż ulegamy złości i niezadowoleniu. Dodatkowo zarażamy tym całe swoje otoczenie. A przecież nie tego tak naprawdę chcemy. Przez całe swe życie wędrujemy z napięciem.

Mark Twain powiedział kiedyś: „Są dwa najważniejsze momenty w życiu każdego człowieka. Pierwszy to moment gdy przychodzimy na świat, drugi to moment gdy zaczynamy rozumieć po co żyjemy”. Bo tak naprawdę wcale nie rozumiemy siebie samego. Nie rozumiemy procesów jakie się wydarzają w naszym umyśle. Błądzimy w tym świecie jak po omacku, wciąż pragnąc tego i tamtego, pragnąc dobrej sytuacji dla siebie, tego aby inni robili to o co prosimy. Mamy swoją wizję jak coś ma wyglądać a tak naprawdę nigdy nie osiągamy w pełni swoich celów. Wciąż cierpimy, cierpimy, cierpimy. Idziemy przez całe życie niepewni, nieszczęśliwi, przestraszeni, z zaciśniętymi szczękami tak naprawdę nigdy do końca nie wiedząc co właściwie chcemy osiągnąć. Medytacja Vipassana ma pomóc nam w lepszym zrozumieniu czym jest prawdziwe szczęście.

2. Czym jest Vipassana?

Vipassana, oznacza „widzieć rzeczy takimi, jakimi są,” jest jedną z najstarszych indyjskich technik medytacyjnych. Początkowo Siddhartha Gautama pobierał nauki od wielu indyjskich Sramanera- ascetów praktykujących m.in. Techniki jogiczne. Jedną z metod jakich nauczył się od swoich nauczycieli była najprawdopodobniej właśnie medytacja opierająca się na obserwacji własnego ciała. Budda odkrył ją na nowo ponad 2500 lat temu i nauczał jej jako metody która wraz z odpowiednim poglądem pomaga w drodze do uwolnienia się od cierpienia, które spotyka każdego z nas. Technika Vipassana nie jest więc nazwą tylko buddyjską i wiele ruchów religijnych i pozareligijnych korzysta z tej nazwy określając sposoby medytacji w której obserwujemy własne ciało. Ale jak każda nazwa i ta może kryć w sobie wiele różnych koncepcji; dlatego my jednak skupimy się na Vipassanie związanej z buddyzmem. Jest to główna metoda medytacji wykorzystywana przez szkołę Theravada i z nią generalnie jest kojarzona. Jednak medytację Vipassana stosują również inne szkoły i jest to często podstawowa metoda łączona z Samathą o czym powiemy nieco więcej w dalszej części tego eseju. Vipassana prowadzi do nieintelektualnego zrozumienia stanu rzeczy, rozwoju wewnętrznej mądrości- Prajna. Vipassana umożliwia całkowite usunięcie wszelkich zakłóceń i zanieczyszczeń z umysłu, czego rezultatem jest najwyższe szczęście pełnego wyzwolenia. Vipassana jest sposobem przemiany z wykorzystaniem samoobserwacji. Podczas medytacji skupiamy się na obserwacji naszego ciała oraz doznań fizycznych. Doznania takie jak np. oddychanie stanowią nieodłączny element w funkcjonowaniu naszego ciała jednak co ciekawe są silnie skorelowane z naszym umysłem a więc wzajemnie wpływają na siebie. Dzięki takiej właśnie obserwacji swoje ciała dostrzegamy kwestie związane z umysłem co pomaga nam usunąć wszelkie skalania naszego umysłu. Prawa które dotyczą i zarządzają tym światem stają się dla nas jasne. Vipassana pomaga nam rozwinąć wgląd w trzy znamiona istnienia: nietrwałość, cierpienie oraz urzeczywistnienie braku „ja”.

Jesteśmy lepiej świadomi naszych myśli, odczuć, osądów, doznać. Dzięki takiej obserwacji lepiej możemy zrozumieć w jaki sposób tworzy się proces cierpienia a tym samym lepiej możemy zrozumieć drogę do wyzwolenia się z cierpienia.

3. Jaką postawę umysłu należy utrzymać podczas medytacji?

Vipassana jak już wspomnieliśmy wcześniej polega przede wszystkim na obserwacji odczuć ciała. Głównym jej celem jest rozwinięcie wglądu. W tradycji Theravada podstawą jest badanie czterech szlachetnych prawd; można do nich w pełni dotrzeć jedynie poprzez praktykowanie ośmiorakiej ścieżki.

Budda przekazał tak wiele nauk jednak mało jest tekstów, które wprost mówią w jaki sposób formalnie medytować. Metoda Vipassany opiera się o Satipatthana Sutra czyli użycie naszej uważności aby uzyskać wgląd w nietrwałość jaźni. Sutra ta również mówi aby obserwować swój oddech, dostrzegając jego szczegóły: „Jeżeli oddech jest długi, zauważamy, że oddech jest długi. Jeśli oddech jest krótki zauważamy, że oddech jest krótki”. Obserwując w ten sposób oddech dostrzegamy nieustanne zmiany związane z naszym oddychaniem, powstawaniem i przemijaniem uważności. Można zyskać wgląd w nietrwałość poprzez obserwowanie naszego ciała. Tak jak wspomnieliśmy wyżej medytacja Vipassana potrafi doprowadzić do wglądu w trzy cechy istnienia.

W tradycjach mahajanistycznych medytacja Vipassana różni się elementem medytacji na pustkę wszystkich zjawisk (sunjata). Zjawiska widzimy takimi jakimi są naprawdę.

Istotne jest odpowiednie nastawienie. Zawsze posiadamy jakieś wyobrażenia. Uważamy, że coś powinno wyglądać tak a tak albo mieć jakiś konkretny rezultat; najlepiej w jak najkrótszym czasie. To wywołuje tylko dodatkowe napięcie i odciąga nas od naszej pierwotnej pracy dlatego nie oczekuj niczego, tylko siedź i obserwuj. Gdy pojawia się jakaś niechciana reakcja, rozkojarzenie, odbiegnięcie myślami od naszej wewnętrznej pracy, ból kolan nie oceniaj tego a jedynie obserwuj, że dana rzecz ma miejsce, wydarza się. To samo rób z każdą inną myślą i uczuciem, również tymi pozytywnymi.

4. Uważność a koncentracja

4.1. Samatha a Vipassana

Samatha jest podstawową medytacją mającą na celu uspokojenie umysłu. Jest często stosowana również w tradycjach nie będących buddyjskimi. Vipassana, ciągłe badanie naszego „ja” i zjawisk są natomiast unikalne i charakterystyczne dla buddyjskich szkół. Aby móc w pełni zrealizować się na ścieżce; prawdziwy wgląd musi wykorzystać zarówno Samatha jak i Vipassana. Konieczne jest połączenie tych dwóch metod. Część szkół zaleca wpierw praktykę Samathy, wyciszenie i uspokojenie umysłu sprzyja lepszemu rozwojowi podczas późniejszego włączenia się w praktykę vipassany. Ostatecznie jednak i tutaj vipassana jest praktykowana od postawienia pierwszych kroków. Dobrze jest skupić swój umysł na jednej rzeczy jaką jest np. Oddech ponieważ już przy pierwszej medytacji zauważymy coś czego nie dostrzegaliśmy nigdy wcześniej. W naszym umyśle dzieje się tak wiele rzeczy, że możemy mieć problem ze skoncentrowaniem się nad badaniem pojedynczej myśli. Dlatego Samatha ma nam pomóc w uspokojeniu umysłu pozostawiając go w jednym punkcie. Później dołączając do tego naszą wewnętrzną obserwacje.

Choć metody te są niemalże nierozłączne to niezwykle ważne aby umieć odróżnić te dwa sposoby. Słowo „Vipassana” oznacza „wgląd”. Świadomość tego co dzieje się właśnie w tym momencie. Słowo „Samatha” natomiast możemy przetłumaczyć jako „koncentracja” lub „spokój”. W tym stanie doprowadzamy umysł do momentu uspokojenia, wyciszenia. Umysł jest ujednopunktowiony, skupia się na jednej rzeczy i nie rozprasza się.

Skupienie się jedynie na koncentracji (Samatha) i ujednopunktowionym umyśle może doprowadzić nas do stanu ekstazy, błogostanu, który nie niesie za sobą niczego więcej jak wygody. Często w praktyce takiej jak siedząca medytacja, recytacje, powtarzanie mantr pochłaniamy się w wyciszonym umyśle. Jednak aby uzyskać pełny wgląd konieczne jest dołączenie do tej techniki właśnie owej „Vipassany”, która to bada, wciąż i wciąż, na nowo, nieustannie. Poznaje jak to się dzieje.

Vipassana wykorzystuje skoncentrowany umysł jako narzędzie dzięki któremu łatwiej jest się przebić przez mury ilizji.

Jest to właściwa droga do pełnego wyzwolenia, oświecenia.

Aby temat ten stał się dla nas jaśniejszy podejdziemy do niego jeszcze raz z punktu widzenia innego podziału, który występuje w dwóch ostatnich elementach ośmiorakiej ścieżki czyli Sati (uważności) oraz Samadhi (koncentracji). W praktykach do tej pory omówionych koncentrację rozwijamy poprzez praktykę Samatha, natomiast właściwą uważność, która prowadzi nas do wglądu poprzez vipassana.

4.2. Sati - właściwa uważność

W Sacca-vibhanga Sutra wyjaśnione jest to w taki sposób:

„A co jest właściwą uważnością?

Tutaj mnich nadal kontempluje ciało jako ciało,

zdecydowane, świadome i uważne,

odsuwając na bok światowe pragnienie i smutek;

nadal kontempluje uczucia jako uczucia;

nadal kontempluje stany mentalne jako stany mentalne;

pozostaje kontemplując obiekty mentalne jako obiekty mentalne,

zdecydowane, świadome i uważne,

odsuwając na bok światowe pragnienie i smutek;

Nazywa się to właściwą uważnością.”

Właściwa uważność pomaga nam w obserwacji własnego umysłu. Poprzez nią dostrzegamy momenty gdy nasz umysł zaczyna chwytać zjawiska i do nich lgnąć. To właśnie dzięki właściwej uważności możemy rozwinąć nasz wgląd w 3 cechy istnienia: anicca (nietrwałość), dukkha (cierpienie), anatta (brak ja).

Trzeba zaznaczyć, że właściwa uważność nie polega na pojmowaniu czegoś intelektualnie. Dlatego tak jak mówiliśmy poprzez uważność próbujemy rozwinąć to co nazywamy „wglądem”. Słowa są konieczne abyśmy mogli się porozumieć jednak w tym wypadku jest to nadal jak wskazywanie palcem księżyca. Prawdziwa uważność jest poza ramami logiki i konceptualnego myślenia.

Właściwą uważność można określić jako utrzymanie świadomości naszego umysłu. Postrzeganiu rzeczy takimi jakimi są bez nadawania ich jakichkolwiek dualistycznych cech. Uważności nie da się rozwijać na siłę, konieczne jest odprężenie i zachowanie czystej świadomości. Raz za razem powracanie do utrzymania jej gdy tylko pojawi się myśl odciągająca nas od pozostania świadomym.

4.3. Samadhi - Właściwa koncentracja

Sama koncentracja jest bardzo popularną praktyką w religiach indyjskich. Słowo „medytacja” kryje w sobie bardzo wiele. Większość medytacji skupia się właśnie na utrzymaniu odpowiedniej koncentracji i dążeniu do wyciszenia które da nam relaks. Właściwa koncentracja często sprowadza się do skoncentrowania umysłu na jednym obiekcie. Właściwa koncentracja jest rozwijana przez Samatha oraz praktykę jhan (dhyan). Jest to praktyka oderwania się od pragnień zmysłowych, wyciszenie umysłu, osadzenie go w jednym punkcie.

4.4. Pułapki jakie możemy napotkać oraz dlaczego konieczne są oba

Można zadać sobie pytanie:

Jeśli właściwa uważność pomaga nam zrozumieć rzeczy takimi jakimi są i rozwija nasz wgląd w 3 cechy istnienia po co więc jest nam właściwa koncentracja która często tak wielu osadza w cichym błogostanie i często staje się kolejną przeszkodą będąc wygodną sytuacją w której chcemy osiąść. Sama głęboka koncentracja może prowadzić do głębokiego stanu komfortu a skoro już pozbyliśmy się cierpienia nie chcemy z niej wychodzić i delektować się tym stanem jak najdłużej. Sama koncentracja może spowodować ucieczkę od świata codziennego i egoistyczne nastawienie na tylko własną wygodę.

Z kolei sama uważność bez koncentracji może nie wystarczyć w momencie gdy idąc przez życie jesteśmy bombardowani różnymi wrażeniami zmysłowymi i zjawiskami z każdej strony. Jak już widzieliśmy podczas pierwszych medytacji w naszym umyśle naprawdę wiele się dzieje! Nie jest łatwo to wszystko upilnować.

Sutra Surangama przytacza idealny przykład rozwiniętej uważności bez posiadania odpowiedniej koncentracji. Ananda - jeden z najbliższych uczniów Buddy udał się do miasta po jałmużnę. Natrafił na prostytutkę, dziewczynę która od pierwszego wejrzenia zakochała się w Anandzie. Dziewczyna wybłagała matkę aby ta użyła sztuczek, mantry boga Brahmy i dzięki niej uwiodła Anandę. Ananda więc zauroczony, będąc pod wpływem przebiegłych sztuczek, nie wiedząc do końca co się dzieje trafił do domu prostytutki. Nie wiele brakowało a złamałby wskazania mnisie. Budda wiedząc co się dzieje wysłał Manjusriego aby ten wyrecytował Mantrę Surangamę, która rozbudziła w Anandzie właściwą koncentrację. Gdy tylko zorientował się jak blisko był złamania wskazań wybiegł bez słowa z domu dziewczyny. Surangama Sutra poświęcona jest udzieleniu nauk Anandzie o konieczności utrzymania właściwego Samadhi.

A więc posiadając rozwinięty wgląd możemy zostać łatwo odciągnięci i omamieni iluzjami tego świata. Bez odpowiedniego Samadhi możemy zorientować się już po wykonanej czynności, że nie było to wcale coś czego tak naprawdę chcieliśmy.

Dlatego utrzymanie zarówno właściwej uważności jak i właściwej koncentracji, zbalansowanie obu jest niezwykle ważne. Gdy oba te czynniki idą ze sobą w parze nic nie jest w stanie poruszyć naszego umysłu.

5. Vipassana a inne techniki medytacji

Jedną z technik popularną w szkołach zen jest Shikantaza, tylko siedzenie. Polega na wyrzuceniu wszelkich myśli aż do momentu gdzie pozostaje sama świadomość siedzenia. Pomimo, że brzmi to dość prosto wcale prostym nie jest. Myśli wciąż się pojawiają a więc potrzebny jest pewien wgląd i obserwacja ich aby móc dostrzec, że tak naprawdę na siłę nie wiele z nimi zrobimy. Ostatecznie pozostanie z czystym, nieporuszonym umysłem wcale nie jest łatwe a więc i tutaj potrzebne są jakieś wstępne badania zanim przystąpimy do ostatecznego „tylko siedzenia”.

Inną metodą popularną w szkołach zen jest praca z koanem. Ta metoda to swego rodzaju oszukanie myśli gdzie uczeń otrzymuje zagadkę, której rozwiązać się nie da i za wszelką cenę próbuje dać odpowiedź. Pozostaje przepełniony wątpieniem. W punkcie kulminacyjnym nie pozostaje w głowie nic innego jak tylko owe pytanie. Jednak i tutaj wielu nauczycieli zaznacza, że wejście od razu w tą technikę nie jest mądrym rozwiązaniem. Wcześniej należy poznać doktrynę buddyjską, w tym środkową ścieżkę, posiadać pewien wgląd wypracowany poprzez praktykę vipassany. Bez odpowiedniego przygotowania (tu należy zaznaczyć, że jest to okres nawet kilku lat) podczas pracy z koanem możemy napotkać tylko dodatkowe pułapki naszego umysłu i ostatecznie wielkie pytanie które powinniśmy utrzymywać nie da właściwego rezultatu a jedynie doda dodatkowe problemy z którymi będziemy się zmagać. Takie podejście może doprowadzić do intelektualnych rozważań i zamyślenia zamiast utrzymywania naprawdę ujednopunktowionego umysłu.

W buddyzmie tybetańskim (vajrayana) wykorzystywana jest wizualizacja gdzie medytując na konkretnego Buddę bądź nauczyciela wizualizujemy sobie go; równocześnie jego dobre cechy przyjmując za własne. Próbujemy stać się jednym z ową wizualizowaną postacią. Choć technika ta z pozoru wydaje się inna jednak również zawiera cechy wspólne vipassany. Aby przyjąć cechy nauczyciela jako własne najpierw musimy zauważyć własne procesy myślowe, które zachodzą w naszym umyśle i zastąpić je doskonałymi cechami Buddy.

6. Medytacja formalna a codzienne życie

Początkowo medytacja może wydawać się czymś ciężkim i nienaturalnym. Próba skupienia się na oddechu i obserwacji własnych myśli może stać się nie łatwym zadaniem. Jednak nie ma nic bardziej naturalnego niż ten właśnie stan. Jest to po prostu coś czego nie robiliśmy nigdy wcześnie. Coś całkiem dla nas nowego. Całe nasze życie to nieustanny wysiłek, stworzyliśmy mnóstwo iluzji, które wysysają z nas energię. Buddyjscy mnisi nie bez powodu budują klasztory i stwarzają sytuację sprzyjającą rozwijaniu w sobie uważności i koncentracji. Mamy możliwość wyjazdu na kilkudniowe odosobnienia - treningi które za zadanie mają stworzenie podobnych warunków sprzyjających pracy nad sobą. Gdy nauczymy się medytacji jako treningu siedząc na macie kwestią czasu jest aby ten sam stan przenikł do naszego codziennego życia. Bo o to właśnie tutaj chodzi. Będzie to niezwykły przełom w Twoim życiu. Nie łatwe jest utrzymanie właściwej koncentracji i uważności na poduszce ale prawdziwą sztuką jest utrzymanie ich w codziennych naszych czynnościach. Powoli przerwy gdy nie zachowujesz odpowiedniego stanu umysłu w życiu codziennym będą coraz krótsze. Wtedy 24 godziny dziennie staną się Twoją głęboką medytacją. Medytacja bowiem nie jest tylko tym co kojarzymy jako formalna postawa. Medytacja nie wymaga jakiejś konkretnej sytuacji czy miejsca. Jest to z pewnością pomocne aby ćwiczyć w sobie uważność i koncentrację ale nie jest celem samo w sobie. Wszelkie zjawiska jakie by one nie były; dobre czy złe będą pojawiać się przed Tobą i dostrzegając ich 3 cechy istnienia będziesz mógł wreszcie rozluźnić się, odłożyć swój strach na bok, bawić się i fascynować swoim życiem! To jest celem Vipassany i tego właśnie Ci życzę!

Źródło:

https://www.pallava.dhamma.org

https://en.wikipedia.org/wiki/Vipassan%C4%81

https://en.wikipedia.org/wiki/Noble_Eightfold_Path

http://sasana.wikidot.com/medytacja-vipassana-w-prostych-slowach

Surangama Sutra